Во последниве години научивме да зборуваме за стресот како за нешто што треба да се „менаџира“, како дел од секојдневната реалност на модерниот човек.
Photo by Marcos Paulo Prado on Unsplash
Но она што ретко го разбираме е дека стресот не е само чувство — тоа е биолошка состојба. Телото не прави разлика меѓу рокови и опасност. За него, секоја форма на постојана напнатост е сигнал дека животот е загрозен. И кога овој сигнал не престанува, телото почнува да се прилагодува на опасноста, како да живее во неа. Тоа прилагодување има цена, а најголемиот дел од неа го плаќа мозокот.
Хроничниот напор не е само замор. Тој е состојба на постојана физиолошка активација, во која системот за преживување никогаш не се исклучува. Хормонот кортизол, кој нормално се ослободува во кратки периоди за да ни помогне да се справиме со опасност, при хроничен стрес останува покачен со недели, месеци, години. Истражувањата покажуваат дека долгото изложување на кортизол директно ја оштетува структурата на мозокот, особено хипокампусот, регионот задолжен за меморија и учење, и префронталниот кортекс, кој управува со концентрацијата, емоционалната регулација и донесувањето одлуки. Кога сме во постојан напор, буквално ја губиме способноста да размислуваме јасно, да се смириме и да паметиме.
Според студија објавена во Nature Neuroscience, луѓето со хронично високи нивоа на стрес имаат до 12% помала волуменска густина на сивата материја во префронталниот кортекс, што резултира со поголема раздразливост, импулсивност и анксиозност. Мозокот во стрес функционира како во режим на итност: ги затвора „луксузните“ когнитивни функции, како креативност, емпатија, долгорочно планирање, за да се фокусира само на преживување. Тоа е причината зошто во фази на замор стануваме нетолерантни, забораваме едноставни работи и реагираме премногу емотивно на најмали промени. Не сме слаби, само сме преоптоварени.
Она што е уште посложено е што хроничниот напор го менува не само начинот на размислување, туку и начинот на кој го перцепираме светот. Мозокот учи дека светот е непредвидлив, дека мора да биде на штрек, и почнува да ги филтрира искуствата преку таа призма. Со текот на времето, дури и неутрални ситуации — еден мејл, еден поглед, едно одложување се доживуваат како закана. Така настанува хронична анксиозност, не како емоција, туку како навика на мозокот. Иронично, колку повеќе се трудиме да докажеме дека имаме контрола, толку повеќе ја губиме.
Постојат и суптилни, но значајни когнитивни последици. Истражувања од Харвард покажуваат дека луѓето изложени на долготраен притисок имаат намалена неуропластичност — способноста на мозокот да создава нови невронски врски. Со други зборови, стресот не нè прави поотпорни, туку помалку флексибилни. Стануваме заробени во истите мисли, истите реакции, истите модели на однесување. Мозокот што живее во константен напор не учи, туку преживува. И тоа е најопасната форма на стагнација — кога изгледаме активни, а внатрешно сме замрзнати.
Она што ретко се спомнува е дека телото и мозокот не можат да се одделат. Кога нервниот систем е хронично активиран, целиот организам се менува: варењето се забавува, имунитетот паѓа, срцевиот ритам се забрзува, а сонот станува плиток. Според Светската здравствена организација, над 75% од хроничните болести имаат психофизиолошка компонента — од кардиоваскуларни проблеми до хормонални дисбаланси и дигестивни нарушувања. Здравјето не пропаѓа преку ноќ; тоа тивко еродира додека ние се убедуваме дека само треба „уште малку да издржиме“.
Решението не е едноставно, затоа што општеството го наградува токму однесувањето што нè уништува. Луѓето што не одмораат се нарекуваат посветени. Луѓето што поставуваат граници се нарекуваат тешки. Луѓето што велат „не“ на повеќе работа се перципираат како неамбициозни. Но мозокот не знае за признанија — тој знае само за рамнотежа. Кога ја нема, почнува да се брани на единствениот начин што знае: со исклучување. Прво на вниманието, потоа на емоциите, и конечно — на радоста.
Мозокот има неверојатна способност да се обнови, но му треба услов: паузата не е слабост, туку биолошка неопходност. Одмор, движење, сон, тишина, контакт со природата — сите тие не се луксузи, туку буквално архитектонски материјали со кои мозокот се реконструира. Само неколку недели редовен сон и намален стрес ги враќаат неврохемиските рамнотежи, ја зголемуваат концентрацијата и ја подобруваат меморијата. Телото и мозокот не бараат совршен живот; бараат предвидливост, ритам и простор за опоравување.
На крајот, хроничниот напор не нè прави посилни, туку повешти во своето сопствено исцрпување. И можеби најхрабриот чекор денес не е да издржиш уште малку, туку да престанеш да се однесуваш како издржливоста е мерка за вредност. Зашто мозокот не бара да бидеш совршен, бара да му дозволиш да дише.
